Szkoła Dialogu

Początki osadnictwa żydowskiego w Kałuszynie sięgają najprawdopodobniej połowy XVII wieku. Pierwsze wzmianki na ten temat są bardzo skąpe. Natomiast pewnym jest, że zorganizowana żydowska gmina wyznaniowa – KAHAŁ- powstała w mieście już w drugiej połowie XVIII wieku. Na przełomie XIX i XX wieku ludność żydowska liczyła około 80% mieszkańców Kałuszyna, by na początku XX wieku osiągnąć około 90%.  Zachowując swoją odrębność kulturową i polityczną Żydzi kałuszyńscy potrafili aktywnie współdziałać w samorządzie lokalnym, decydując o losach miasta. W okresie międzywojennym wielu z nich zasiadało w Radzie Miejskiej Kałuszyna. I tak na przykład w 1924 roku stanowili oni 50 % członków Rady.

Czynny udział społeczność żydowska Kałuszyna zaznaczyła także w polskich zrywach narodowowyzwoleńczych, poczynając od powstania kościuszkowskiego poprzez powstanie listopadowe i styczniowe. Ich działalność na rzecz niepodległości i suwerenności swej przybranej ojczyzny sięga nawet końca XVIII wieku. 

Bez wątpienia Żydzi odegrali znaczącą rolę w historii Kałuszyna i okolic. Wnieśli bardzo ważny i istotny wkład w bogactwo kulturalne regionu. Przez stulecia odgrywali największą rolę wśród handlu i przemysłu, przyczyniając się tym samym do bujnego rozwoju miasta. Od otoczenia chrześcijańskiego różnili się religią, obyczajami i językiem. Podstawowym ich obowiązkiem była wierność religii i ścisłe przestrzeganie jej przepisów. Obie społeczności współpracowały jednak ze sobą na wielu płaszczyznach.

W czasie II wojny światowej Kałuszyn został zniszczony w 80 %, a ludność żydowska była całkowicie wymordowana. Masowa zagłada Żydów spowodowała spadek liczby ludności miasta o 6 tysięcy. Wpłynęło to w znacznym stopniu na pogorszenie się rozwoju Kałuszyna i okolicznych wsi.

Synagoga

Pierwsza synagoga w Kałuszynie została wybudowana w 1768 roku, ale spłonęła w czasie wielkiego pożaru, jaki nawiedził miasto. Budowę kolejnej synagogi rozpoczęto pod koniec lat osiemdziesiątych XVIII wieku. Synagoga ta spłonęła w czasie pożaru miasta w dniu 15 sierpnia 1902 roku. Nową synagogę wybudowano zapewne w kilka lat po tych wydarzeniach. Znajdowała się ona w miejscu dzisiejszej stacji benzynowej. Był to bardzo okazały budynek z czerwonej cegły. W lipcu 1942 r. Niemcy wysadzili ją w powietrze. Oprócz synagogi w mieście znajdowało się też kilka domów modlitwy. Do dziś przetrwały nieliczne przedwojenne kamienice. Być może to w nich modlili się Żydzi.

Stary kirkut

W miejscu dzisiejszego budynku Urzędu Miejskiego w Kałuszynie znajdował się  stary cmentarz żydowski – kirkut. Założono go pomiędzy obecnymi ulicami Warszawską i Polną. Obiekt uległ dewastacji podczas II wojny światowej oraz w latach późniejszych. Jego teren stopniowo zabudowywano. W 1964 roku decyzją Wojewódzkiej Rady Narodowej cmentarz został oficjalnie zamknięty. Granice obszaru grzebalnego nie są oznaczone. Brak jest również jakiejkolwiek formy upamiętnienia.

Nowy kirkut

Nowy cmentarz żydowski powstał na początku XX wieku. W czasie II wojny światowej w tym miejscu Niemcy dokonywali egzekucji Żydów kałuszyńskich. W zbiorowych mogiłach spoczywa ponad tysiąc osób pochodzenia żydowskiego, wymordowanych w latach 1941-1943. Są w nich pogrzebani także Polacy rozstrzelani przez Niemców za pomoc okazaną Żydom.

Dnia 14 września 2017 r. odbyła się  tutaj ceremonia odsłonięcia pomnika upamiętniającego życie i śmierć ludności żydowskiej Kałuszyna. Wydarzenie wieńczy wieloletnie starania o materialne upamiętnienie żydowskiej społeczności, która w przededniu Zagłady stanowiła 70% mieszkańców miasta. Inicjatorem powstania pomnika jest potomek kałuszyńskich Żydów, zaprzyjaźniony z naszą szkołą, Joseph Gellman. Opiekę nad pomnikiem sprawują uczniowie ze Szkoły Podstawowej w Kałuszynie.

Rynek

Rynek to miejsce, na którym ludność żydowska rozstawiała swoje stragany i sprzedawała różne towary. Żydzi mieszkający w naszym mieście trudnili się głównie handlem i rzemiosłem.  Na targi do Kałuszyna, które tak jak dzisiaj odbywały się w każdy wtorek, przyjeżdżali chłopi z okolicznych wiosek. Przedmiotem handlu było głównie zboże i jego przetwory, a także bydło, konie, żywność i tałesy, z których produkcji słynął Kałuszyn .  Pośrodku brukowanego targowiska była pompa. Wokół niej wszyscy rozmawiali jak w klubie dyskusyjnym - kto sprzedał, kto kupił i za ile. Na zachodniej stronie targu stały murowane kamienice z cegieł. Tam mieściły się sklepy.  Jak podają „Roczniki kałuszyńskie”: „ Było tu 312 punktów handlowych, w tym 9 zakładów szyjących tałesy, garbarnie, szwalnie kożuchów, fabryka noży i grzebieni, olejarnie, rozlewnia wód gazowanych, produkowano mydło i papierosowe gilzy. Prawie 70 sklepów z materiałem łokciowym, 64 sklepy kolonialne, 197 warsztatów rzemieślniczych, 5 restauracji, 3 herbaciarnie.”

Straż

Budynek straży pożarnej  powstał w 1918 roku. W okresie międzywojennym Żydzi kałuszyńscy angażowali się aktywnie w życie społeczne miasta. Należeli również do Straży Ogniowej Ochotniczej. Szczególnie aktywnie działali w niej: Szlama Sadowski, Dawid Kapuza oraz Strul Szklarz.  Na piętrze budynku funkcjonował duży klub, w którym zbierały się żydowskie partie, różne organizacje i kółka dramatyczne. Na początku lat trzydziestych istniały w Kałuszynie: Klub Oświaty Żydowskiej, Towarzystwo Sportowe „Morgenstern” oraz Młodzieżowa Organizacja „Wolność”.

Getto

W miejscu dzisiejszego sklepu Topaz , we wrześniu 1941 roku utworzono getto. Ogółem znajdowało się w nim około 6 tysięcy osób narodowości żydowskiej, które zatrudnione zostały między innymi przy budowie dróg. Dzielnicę żydowską otoczono drutem kolczastym. Getto stanowiło przymusowy obóz pracy. Większą część Żydów po likwidacji getta w  grudniu 1942 roku wywieziono do obozu zagłady w Treblince. Ponad tysiąc osób rozstrzelano w masowych egzekucjach.  

Mykwa

W zachodniej części Kałuszyna zachował się budynek starej mykwy. Mykwa, czyli łaźnia rytualna, dla społeczności żydowskiej miała ogromne znaczenie duchowe. Zbiornik ten zawierał około 270 litrów wody, która pochodziła bezpośrednio z rzeki, strumienia lub źródła czy wody deszczowej. Mykwa umożliwia członkom społeczności żydowskiej żyć w czystości i w świętości.  Osoby przechodzące na judaizm odbywały właśnie tutaj rytualną kąpiel w obecności trzech świadków. W czasie takiej kąpieli osoba zanurzała w wodzie całe ciało. Obmywane były także naczynia nowo nabyte.

Macewa na murze kościoła

Przed wejściem do kościoła parafialnego w Kałuszynie, po lewej stronie,  znajduje się macewa, pochodząca ze starego cmentarza żydowskiego. Umieszczono ją tutaj w 1990 roku z inicjatywy ówczesnego proboszcza, księdza Czesława Bednarczyka. Macewa  pochodzi z grobu Sary Weissenblum, zmarłej 20 października 1935 roku. Napis z nagrobka w oryginale brzmi: „Zmarła w dobrym imieniu w tiszri roku, tu spoczywa kobieta skromna, poważana, pobożna między kobietami w namiocie błogosławionego. Niech wstaną jej synowie i sławią do niebios jej czyny. Kobieta dzielna, łaskawego serca Sara Weissenblum roku 696. Niech jej dusza ma udział w życiu wiecznym.”

 

 

 

„Roczniki Kałuszyńskie” Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kałuszyńskiej

Kałuszyn. Studia z dziejów miasta, parafii i okolic, pod red. T. Krawczaka, Warszawa 2018.